Түгжрэл, утаа... Эдгээр асуудал тийм ч хурдан өөрчлөгдөхгүй нь лавтай. Тэр болтол бид уурлаж бухимдаад л, нийтээрээ стресст автаад л байх уу. Эсвэл энэ бүхнийг үл тоон өөрийгөө, ойр дотныхоо хүмүүсийг хамгаалах уу. Стресс, ядаргаанаас ангижирахад бидэнд юу туслах бол. Энэ талаар зөвлөгөө авахаар Сонгдо эмнэлгийн Б.Болдсайхан эмчтэй уулзлаа.

Монголд жилд 6000 орчим хүн хорт хавдраар оношлогдож, 4000 гаруй хүн энэ шалтгаанаар нас бардаг. Үүний талаас илүүг эрчүүд эзэлдэг. Тэд хавдартай гэсэн онош сонссон цагаас эхлэн гэр бүл, үр хүүхэд, хайртай хүмүүстэйгээ хамт байхын тулд сэтгэлзүй, эдийн засгийн асуудалтай тэмцэлдэж эхэлдэг.“Эрүүл монгол эрэгтэйн эрэлд” цуврал энэ удаад хавдрын асуудлыг хөндөж байна.

2012-2016 онд АН-ын тэргүүлсэн эвслийн засгийн газрын үед нийтдээ 3000 гаруй км хатуу хучилттай зам тавьсан байдаг. Өнгөрсөн коммунизм, социализмын хугацаанд барьсан нийт замын уртаас илүү урт зам тавьсан. 21 аймгийн төвийг Улаанбаатар хоттой холбосон замууд, томоохон төв суурин газар луу тавьсан замууд тавигдаад хэдхэн газар шинэчлэгдээгүй үлдсэн байсан. Баянхонгор, Говь-Алтай аймгийн хоорондын 100 гаруй км зам одоо болтол баригдаагүй. завханы Сонгиноос Увс аймагтай холбосон 120 км зам ноднин ашиглалтад орно лээ. Налайхын 40 гаруй км зам одоо бүрэн дуусаагүй, 60 хувийн гүйцэтгэлтэй байгаа. Огт юм хийгээгүй гэж хэлүүлэхгүйн тулд яаран сандран хийсэн. Дарханы замыг хэд ч хуулав. Хичнээн олон хүний амь нас эрүүл мэндийг хохироов. Энд хэн ч хариуцлага хүлээгээгүй. ЗГХЭГ-ын дарга Л.Оюун-Эрдэнэ 2050 онд Монгол хүний цалинг 1000 ам.доллар болгоно гэж ярьж байгаа юм. 30 жилийн дараа монгол хүн 1000 ам.долларын цалинтай болох юм уу. ийм үлгэр шиг юм ярьж хэний тархийг угаагаад байгаа юм. Солонгос улс гэхэд нэг хүний хөдөлмөрийн үнэлэмж дунджаар 2000-3000 ам.доллар байна. Гэтэл бид 30 жилийн дараа Солонгосын түвшинд хүрэх юм уу. Ямар ч тооцоо судалгаагүй, ирээдүй рүү тэмүүлсэн тэмүүлэлгүй зүйл ярьж байгаа засгийн газар хариуцлага хүлээх цаг нь болсон.

Сэтгэл гэж юу вэ, тэр чухам хаана оршдог вэ. Хүний амьдрал, насжилт, эрүүл мэндэд сэтгэл яагаад голлох орон зайг эзэлж, хүчтэй нөлөө үзүүлдэг юм бол. Эдгээр асуултад хариулт авахаар Манба Дацан Нэгдсэн эмнэлгийн зөвлөх эмч, Оточ Манрамба Их Сургуулийн дэд захирал, АУ-ы доктор, дэд профессор Г.Одонцэцэгтэй ярилцлаа.

-Эгэлийн ёсонд эр, эм хоёр үйлийн үрээр бие биедээ сэтгэл татагдах ёсны үндэс нь хайр сэтгэл. Хорвоод эрийг хүсэхгүй эм, эмийг хүсэхгүй эр гэж байдаггүй.

Магни, кальцийг зохистой тунгаар ууж байвал хүн ядрах нь бага, стресст өртсөний дараа нөхөн сэргэх нь амархан байдаг

“Шинонмед” бөөр, дотрын эмнэлгийн Ерөнхий эмч, Дотор, бөөр, гемодиализын ахлах зэргийн их эмч Д.Отгонцэцэгээс бөөрний архаг дутагдал өвчин, түүний шалтгааны талаар тодрууллаа.

Дэлхий нийтэд хурдацтай тархаж буй шинэ төрлийн коронавирусийн халдвартай холбогдуулан уг халдвараас урьдчилан сэргийлэх, иргэд, олон нийтийг өвчний аюулаас хамгаалах зорилгоор Монгол Улсын төрийн байгууллагуудаас хорио цээрийн дэглэм тогтоож зохих арга хэмжээг авч хэрэгжүүлж байна. Хорио цээр, хөдөлгөөний хязгаарлалтын арга хэмжээг төрийн эрх бүхий байгууллагаас хуулийн хүрээнд шийдвэр, захирамж байдлаар гаргаж иргэд, хуулийн этгээдэд тодорхой үүрэг хариуцлагыг хүлээлгэж, төрийн байгууллагуудад зохих арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэх ажлыг даалгаж байна. Дээр дурдсан хорио цээр, хөдөлгөөний хязгаарлалтын үед иргэдийн зүгээс ганцхан өөрийн эрх ашиг бус нийтийн эрх ашгийг хүндэтгэн, хууль тогтоомж, хорио цээрийн дэглэм тогтоосон шийдвэрт тусгагдсан хэм хэмжээг сахин биелүүлж, зөрчихгүй байх үүрэгтэй.

Дамдины Пагмадулам нь их зохиолч Дашдоржийн Нацагдоржийн гэргий байсан юм. 1925 оны хүн амын тооллогод түшмэл Д.Нацагдорж, эхнэр Д.Пагмадулам 1906 онд төрсөн гэж бүртгэсэн байдаг. Пагмадуламыг Нацагдоржоос эгч байсан гэж зарим судлаач ярьдаг. Бас 1925 онд түүнийг хуучнаар Зөвлөлт Холбоот Улсад сурч байсан үеийн анкетад 1905 онд төрсөн гэж бичсэн байдаг. Би хүн амын тооллого, намын гишүүний анкетад бичсэн 1906 онд төрсөн гэдгийг баримталдаг. Тэгэхээр энэ хоёр насны хувьд чацуу юм.

Хүн эхийн хэвлийн өвөрмөц ертөнцөд өсөж бойжоод, төрөх цагтаа замбуулангийн бас нэгэн өвөрмөц ертөнц, төлөв байдалд шилждэг. Тиймээс хувь хүний урьд болон завсрын төрлийн намшийн мэдээллийг тээж яваа бодгалийг эрдэнэт хүмүүний төрөлд нь маш гэгээлэг сайн сайхан байлгахад даахь үргээх зан үйл чухал ач холбогдолтой.

Дэлхийд дуугүй киноны үе өнгөрч, 1900 онд Францад анх дуутай кино үүсэж, 1927-1931 онд “Америкийн жаазын дуучин”, Оросын “Амьдралын томилгоо” зэрэг кино хийгдсэн гээд бодохоор хожуу байгаа нь үнэн. Бид хожимдсон ч гэсэн Оросын кино урлагийн шилдэг найруулагчдын гараар орж, “Ленфильм” кино үйлдвэрийн сайн тогтсон суурин дээр Монголын кино урлаг үүсэж хөгжсөн юм. Монголчуудын амьдралыг уран сайхны кинонд тусган харуулсан анхны томоохон бүтээл бол 1936 онд найруулагч Илья Траубергийн бүтээсэн “Монгол хүү” кино байв. Дараа нь найруулагч Александр Зархи, Иосиф Хейфиц нарын “Сүхбаатар” кино гарснаар монголчуудын амьдрал Монгол орны тухай ойлголтыг дэлхийн сонорт хүргэсэн түүхтэй.

Өнөөдөр, Монгол Улсын нийт өвчлөлийн гуравт, хэвтэн эмчлүүлэгсдийн 4-5 дугаар байрт бөөр шээс, бэлгийн замын өвчин орж байна. Сүүлийн үед эрчүүдийн дунд түрүү булчирхайн архаг үрэвсэл, хортой, хоргүй хавдар оношлогдох болсон. Мөн янз бүрийн бэлгийн замын халдварт өвчнөөс шалтгаалаад шээсний сүвний өвчин үүсч байна. Мөн бөөрний түүдгэнцэрийн архаг үрэвсэл ихэсч байна.

Бэр болох хүнээ гуйх гэж ирсэн хүмүүсийг согтоож унагааж, архийг маш их хэмжээгээр хэтрүүлэн хэрэглүүлж гаргана гэдэг бол бүдүүлэг. Үүнийг аль аль талдаа бодууштай зүйл байгаа юм. Шинээр гэр бүл болж байгаа, цаашид улам олон жил хамтдаа сайхан амьдрах залуу хосын хурим, найрыг архиар эхлүүлж байгаа утга илэрхийлнэ. Бэр гуйх гэж ирсэн худуудаа архидуулж, согтууруулахаар тэр хүмүүс нь бөөлжинө, хордоно, маргааш нь янз бүрийн асуудал гарна. Тэр хүмүүс эрүүл мэндээрээ хохироод үлдэнэ. Хоёр, гурав хоног бие нь сулраад өвдөж хэвтэнэ.

Мөн өр, авлагын асуудлаа цэгцлэх ёстой. Малыг цадтал нь идэшлүүлж, нохойг сайн хооллох учиртай. Битүүний шөнө уур дуугаргаж утаа гаргасан тоонот өргөөтэй, тотгот босготой ямар ч хүн заавал гэртээ хонодог. Монголчууд айл хотлоороо битүүн гэж сайхан зан үйлийг үйлддэг. Тэр үед эрэгтэй, эмэгтэй гэж ялгахгүйгээр хамгийн өндөр настай хүнийхээ үгнээс гаждаггүй, хэлсэн үг бүрийг дагадаг. Орой болоход ховдог эмгэн гэдэг гялаан од баруун талд гардаг. Түүнийг гарахаас өмнө буюу нар уулын цаагуур дөнгөж оронгуут бог малаа хотлуулна. Харин гялаан од гарсны дараа үхэр сүргээ, гурван марал од тэнгэрт хөөрсний дараа адуун сүргээ хотлуулдаг юм. Битүүний орой тахиа буюу 21.40-23.40 цагийн хооронд хүндэтгэлийн ширээндээ идээгээ залж ариулдаг. Үүний дараа тухайн айлын гэрийн эзэгтэй шинийн 1-ний өглөө өмсөх хувцас зэргийг бэлтгэж тавьдаг уламжлалтай.

Би 1987 онд сургуулиа төгсөж ирээд театртаа гоцлол бүжигчнээр орсон. Ардын жүжигчин Ю.Оюун гуайтай хамт бэлтгэлээ хийж, бүжиглэж байлаа. 1989 онд Москвагийн олон улсын V наадамд оролцоод дэлхийн балетын урлагийн хөгжил ямар түвшинд очсоныг нүдээрээ харж, биеэрээ мэдэрсэн. Тэр үед орон орны театрын багш, удирдах түвшний хүмүүсийн хараанд өртсөн гэж хэлж болно. Өвөл нь Японы Очи балетын эзэн Очи сан эхнэр Кумикогийн хамт ирэхдээ намайг театртаа гоцлол бүжигчнээр урьж, хамтран ажиллах санал тавьсан юм. Гэхдээ “Улсын зардлаар гадаадад сурсан хүүхэд. Өрөө төлөх ёстой” гээд театраас явуулаагүй юм. 1991 онд ардчилал ялсны дараа цаг үе ч хэцүү болж, цалин мөнгө тасалдаж эхэлсэн. Ингээд Очи сантай холбогдож, Япон руу бүжиглэхээр явж байлаа.

Малайзад шашны хууль гэж бий. Тэр хуулийн дагуу шашны сүм нь төрөөсөө хэрэгтнийг худалдан авах боломжтой. Энэ хуулиар шийтгэвэл хүзүүнд нь хүнд дөнгө зүүж, насан туршид нь сүмийн шал угаалгах юм. Нажиб өнгөрсөн 12 жилийн хугацаанд хэрэгтэй холбоотой баримтуудыг ч үгүй хийж ирсэн. А.Р.Багиндатай хамт байсан, хэргийг харсан гол гэрчийг 2018 онд зүрх нь өвдсөн нэрээр эмнэлэгт хэвтүүлж байгаад хөнөөсөн. Охины маань ясны хэлтэрхийнээс ДНХ-ийн шинжилгээ авсан эмч ор сураггүй алга болсон. Хөнөөхөөр авч явахад хамт байсан гэх эмэгтэй мөн сураггүй. Миний өмгөөлөгч Карпал Сингхийг ч бас машинаар дайрч хөнөөсөн. Энэ хэргийг илчлэхгүйн тулд Нажиб байж болох бүх л муу муухайг хийж байна. Дээрээс нь малайзууд төрийнхөө нэр нүүрийг бодож байгаа юм. Энэ улсад 61 жил ноёрхсон, гурван сая гишүүнтэй Малайзын үндэсний нам нэр төрөө бодохгүй гээд яах вэ.

Энэ номонд урианхайчууд гэж хэн байсан юм, ямар хүмүүс байв, хаагуур яаж нутаглаж, нүүж сууж амьдарч байсан юм. Түүхэнд ямар үүрэг гүйцэтгэж байсан юм бэ гэх мэтийн өнөөдөр таамаг төдий байгаа, эсвэл ерөөсөө бидний огт мэдэхгүй мэдээ зангийг энэ домгууд агуулсан гэдгээрээ ач холбогдолтой. Ном маань Сар шинийн босгон дээр хэвлэлтээс гарсан. Дараагаар нь тодорхой хэмжээний түүхч мэргэжлийн хүмүүс, ном, сонин унших дуртай, үлгэр домог уншдаг мэддэг хүмүүс оролцсон хэлэлцүүлгийг Д.Нацагдоржийн номын санд хийсэн. Энэ хэлэлцүүлэгт хэлж байгаа хүмүүсийн санаа, хэлсэн дүгнэлтүүдийг харахад ийм бүтээлийн эрэлт байсан юм байна гэдэг нь харагдаж байгаа.

-Хүхэрлэг хий нь хүний нүдэнд үзэгддэггүй, хурц үнэртэй. Бусад бодисуудтай амархан урвалд орж хортой нэгдлүүдийг үүсгэдэг. Агаар дахь хүхрийн давхар ислийн 99 хувь нь хүний буруутай үйл ажиллагаанаас үүдэлтэй. Ихэвчлэн бензин, шатахуун, түлш зэрэг шаталтаас үүснэ. Хүмүүс шахмал түлш түлээд утааг багасгаад байгаа юм шиг мөртлөө хүхэрлэг хийг ихэсгээд байна гэж ярьж байна. Гэтэл хүхэрлэг хий ганцхан шахмал түлшнээс болж үүсээгүй. Манайхны хэрэглэж байгаа бензинээс их хэмжээгээр ялгардаг. Үйлдвэрүүдээс их гардаг. Хаягдал ус боловсруулахаас гарч байгаа. Нүүрс хүхэр агуулдаг. Үүнийг шатаахад хүхэр ялгарч л байгаа. Тэгэхээр байхгүй байсан юм гэнэт үүсээд байгаа юм огт биш. Хүхэрлэг хий их байгааг зөвхөн шахмал түлш рүү бүгдийг нь чихээд суугаад байж болохгүй, олон шалтгаантай.

Уламжлалт анагаах ухаан нь 2500 жилийн түүхтэй өөрийн гэсэн онолтой дотроо олон өвчнийг багтаасан онол нь батлагдаад хүний амьдрал хэрэгжээд ирсэн анагаах ухааны салбар юм. Европын анагаах ухаанаар эмчлэгдэж чадаагүй архаг өвчнийг уламжлалт анагаах ухаанаар эмчилэнэ гэсэн ташаа ойлголт хүмүүсийн дунд байдаг бол энэ удаа цөс угаах эмчилгээний талаар Уламжлалт анагаах ухааны “Сумади” эмнэлгийн их эмч магистр Р.Цолмонтой уулзаж тодруулсан юм.

Заяаны ханийн талаар хүмүүс асуух нь элбэг байдаг. “Миний заяаны хань байна уу, байхгүй юу”, “Би одоо удахгүй хүнтэй суух нь уу” гэх мэт асуулт их тавьдаг. Бурханы шашинд эхнэр, нөхөр учрах нь урьд насны үйлийн үр хийгээд энэ насны явдал мөрөөс хамаардаг. Урьд насандаа сайн үйл хийж явсан бол сайн ханьтай учирна, муу үйл хийсэн бол муутай учирна. Ийнхүү үйлийн эрхээр учирдаг тул “Миний заяаны хань байна уу, байхгүй юу, би хэзээ хүнтэй суух вэ” гээд асууж ирж байгаа хүмүүс хэтэрхий далдын зөн билигт найдаж, амар хялбар замыг хайж байгаа нь харамсалтай санагддаг. Өөрийнхөө жинхэнэ зан чанар, ямар ааш зан, сайн, муу талыг таньж мэдээгүйгээс өөрт тохирох хүнийг олж чадахгүй явж байж болох юм. Бүх хүн л сайн хүн хайгаад байдаг.