Сүүлийн дөрвөн жил үе мөчний өвчтэй хүмүүст эмчилгээ хийгээд үр дүн сайтай байгаа болохоор энэ өвчнийг Германд яаж оношилж, эмчилдгийг мэдэх зорилгоор тус улсын “St Elisa­beth- hospital Meerbusch lank rheinisches rheuma zentrum” төвд дөрвөн долоо хоног туршлага судлаад ирсэн. Энэ төв нь ревматологийн чиглэлээр оношлогоо эмчилгээ, хагалгаа, хиймэл эрхтэн хийж бүх төрлийн үйлчилгээг цогцоор нь шийддэг.

Харсан бол идсэнд тооц, амссан бол цадсанд тооц

Хүн эхийн хэвлийн өвөрмөц ертөнцөд өсөж бойжоод, төрөх цагтаа замбуулангийн бас нэгэн өвөрмөц ертөнц, төлөв байдалд шилждэг. Тиймээс хувь хүний урьд болон завсрын төрлийн намшийн мэдээллийг тээж яваа бодгалийг эрдэнэт хүмүүний төрөлд нь маш гэгээлэг сайн сайхан байлгахад даахь үргээх зан үйл чухал ач холбогдолтой.

-Хүүхэд 2-3 насандаа анх бэлгэ эрхтнээ сонирхон таньж эхэлдэг. Янз бүрээр зогсож шээж үзэж, өөрийнхөө бэлгэ эрхтнийг барьж, оролдож үзнэ. Энэ насны хүүхэд бэлгэ эрхтнээрээ оролдох нь тийм ч буруу, айх зүйл биш боловч үргэлж оролддог, түүгээрээ уйдаагаа гаргадаг болгож болохгүйг анхаарах хэрэгтэй.

Уламжлалт анагаах ухаан нь 2500 жилийн түүхтэй өөрийн гэсэн онолтой дотроо олон өвчнийг багтаасан онол нь батлагдаад хүний амьдрал хэрэгжээд ирсэн анагаах ухааны салбар юм. Европын анагаах ухаанаар эмчлэгдэж чадаагүй архаг өвчнийг уламжлалт анагаах ухаанаар эмчилэнэ гэсэн ташаа ойлголт хүмүүсийн дунд байдаг бол энэ удаа цөс угаах эмчилгээний талаар Уламжлалт анагаах ухааны “Сумади” эмнэлгийн их эмч магистр Р.Цолмонтой уулзаж тодруулсан юм.

Эрүүл мэндийн даатгалын сангаас 10 гаруй нэр төрлийн үйлчилгээг санхүүжүүлдэг. Тухайлбал, хэвтүүлэн эмчлүүлэх тусламж үйлчилгээ, өдрийн эмчилгээ үйлчилгээ, амбулаторийн тусламж үйлчилгээ, оношлогоо шинжилгээ, уламжлалын эмчилгээ, сэргээн засах, тусламж үйлчилгээ, хөнгөвчлөх тусламж, үйлчилгээ, хорт хавдрын тусламж, үйлчилгээ, өндөр өртөгтэй тусламж үйлчилгээ, эмийн үнийн хөнгөлөлт үзүүлдэг. Мөн өрх, сум, тосгоны эрүүл мэндийн байгууллагаас үзүүлэх тусламж, жирэмсэн болон төрсөн эхийн хавсарсан эмгэгийн эмчилгээ, эрт илрүүлэх үзлэг, оношилгооны төлбөрийн зардлыг эрүүл мэндийн даатгалын сангаас хариуцдаг.

Үүний эсрэг хуультай байх хэрэгтэй... Монголчуудын оюун санааны амьдралын түүх тэдгээрийн нүүдэлчин ахуйгаас шалтгаалсан өвөрмөц замыг туулжээ. Цаг үетэй нь холбож улируулан нягталж аман зохиол, түүх, домгоос нь үзэх аваас монгол хүний сэтгэл зүй, ухамсарт айдас, хүйдэс, өвчин шаналлаас үүдсэн мухар сүсэг (анхан үеийн), бөөгийн шүтлэг, суурин иргэдийн томоохон шашны нөлөө, Бурханы шашны гурван удаагийн дэлгэрэлт, марксизм-ленинизмийн шашинчлагдсан түрэмгийлэл, элдвээр хиртсэн либерал ардчиллын хийрхэл, анархизм гээд ер аливаа нийгэмд нэвчдэг, дайрдаг бүхэн л байжээ. Монгол мэргэдийн философи сэтгэлгээ, танин мэдэх арга зүй, логикт гэнэн материализм ба урсгал диалектикийн элементүүд, идеализмын элдэв зүсмийн илрэлүүд, сэтгэлгээний туйлшрал, түүхэн хязгаарлагдмал байдал, үзэл сургаалыг шашинжуулж хиртүүлэх согог гэх мэтийн үзэгдлүүд бүгд бүртгэгдсэн. Тэдгээр алдаа, согогийн шүүмжлэл амаар болон бичгээр үлдсэн байдаг.

Д.Нацагдоржийн нэрэмжит шагналт яруу найрагч Данзангийн Нямсүрэнгийн амьдарч байсан од мэт цагаан байшинд нь энэ зун очсон юм. Дорнодын Эрээнцавд гэсэн үг шүү дээ. Уг нь засаг эахиргааны нэгж нь Чулуунхороот сум. Эрээнцав бол уг сумын дэргэд байх төмөр замын жижигхэн өртөө. Гэтэл энэ буйдхан өртөөг Монгол даяар андахаа байжээ. "Эрээнцавд бороо орох сайхан" гэж бичсэн эвдрээгүй найрагч Д.Нямсүрэн энэ л ажин түжин суурингаа яруу найргийн суурин болгосон юм. Ингээд зогсохгүй Монгол даяар алдаршуулсан юм. Ямар сайндаа Чулуунхороот сумын Засаг дарга нь нийслэлд ирээд Д.Нямсүрэн найрагчийн нэрээр албаны олон ажлаа амжуулж байх вэ дээ. Энэ тухайгаа Эрээнцавдаа очоод өөрт нь хэлж байсан гэдэг. Найрагчийнд очиход гэргий Г.Хандмаа нь хүүхдүүд, ач зээ нартайгаа бужигнаж, олон хүүхэдтэй айл ямар байдаг билээ, тийм л эгэлхэн дүр төрхөөр угтсан юм. Цай, хоол хийе гээд л хөл алдах. Бид аян замын жолоо эвхэх газар хол тул удаан тухпах зав хомс гэдгээ хэлж, Д.Нямсүрэн найрагчийн бичгийн өрөөнд орж хүндэтгэл үзүүлээд мордсон билээ. Тэнгэрт халихынхаа өмнө бичгийн өрөөгөө ямар байдалтай орхисон тэр бүхэн нь яг л хэвээрээ гэнэ. Шүлгээ бичдэг ширээ нь, түшлэгтэй сандал дээрээ тохсон хурганы арьс нь, бурхан тахил, ном судар, бичгийн машин нь, Алтан овооных ньзураг, А.С.Пушкины хөрөг, Дарьгангынх нь алтан харгана, алаг судалтай өөхөн чулуу, сонирхон цуглуулдаг байсан их буу, пулемётны хонгио, том жижиг монгол цоожнууд нь, яруу найрагч найз нөхөд, дүү нартайгаа авахуулсан олон зураг нь яг л тэр нэгэн өдөр орхиод гарсан тэр л янзаараа. Харин энэ өрөөнд сүүлд нэмэгдсэн зүйл гэвэл өнгөрсөн өвөл хэвлэгдсэн найрагчийн гурван боть ном нь хоёр жилийн өмнө Эрээнцавын дунд сургуулийн өмнө сүндэрлэсэн хөшөөнийх нь зураг л байна. Ийнхүү Д.Нямсүрэн найрагчийн бичгийн өрөөнд хэсэгхэн саатаж, гэргийнх нь гарын цайг уугаад мордов. Г.Хандмаа эгч, 'Удахгүй хоторно, тэр үед тухтай уулзъя" гэсээр үдсэн юм. Хэд хоногийн өмнө түүн рүү утас цохивол хотод ирээд нэлээд хэд хонолоо гэж байна. Отгон охиныхоо хүүхдийг харахаар иржээ. Хотод өвөлжих бололтой гэнэ. Тэгээд энд идээших нь үү гэсэнд "За, ер нь нэг их удаан баймааргүй л байна. Хөдөө олон жил болсон болохоор хотод дасахгүй юм шигээ"гээд инээж байна.

Мөн өр, авлагын асуудлаа цэгцлэх ёстой. Малыг цадтал нь идэшлүүлж, нохойг сайн хооллох учиртай. Битүүний шөнө уур дуугаргаж утаа гаргасан тоонот өргөөтэй, тотгот босготой ямар ч хүн заавал гэртээ хонодог. Монголчууд айл хотлоороо битүүн гэж сайхан зан үйлийг үйлддэг. Тэр үед эрэгтэй, эмэгтэй гэж ялгахгүйгээр хамгийн өндөр настай хүнийхээ үгнээс гаждаггүй, хэлсэн үг бүрийг дагадаг. Орой болоход ховдог эмгэн гэдэг гялаан од баруун талд гардаг. Түүнийг гарахаас өмнө буюу нар уулын цаагуур дөнгөж оронгуут бог малаа хотлуулна. Харин гялаан од гарсны дараа үхэр сүргээ, гурван марал од тэнгэрт хөөрсний дараа адуун сүргээ хотлуулдаг юм. Битүүний орой тахиа буюу 21.40-23.40 цагийн хооронд хүндэтгэлийн ширээндээ идээгээ залж ариулдаг. Үүний дараа тухайн айлын гэрийн эзэгтэй шинийн 1-ний өглөө өмсөх хувцас зэргийг бэлтгэж тавьдаг уламжлалтай.

Энэ хэлэлцээрийн дүнд Улаанбаатар-Сөүл хоорондын нислэгийн давтамжийг Монголын талаас долоо хоногт 11 хүртэл, Солонгосын талаас долоо хоногт ес хүртэл байхаар, мөн суудлын тоо агаарын хөлгөөс хамааран нэг талаас 1548-1656 хооронд байсныг тус тус 2500 хүртэл суудал байхаар тохиролцсон. Өөрөөр хэлбэл давтамж, зорчигчдын тоо ийнхүү нэмэгдэж, өсөн нэмэгдэж буй хэрэгцээг бүрэн хангах боломж бүрдэж байгаа юм. Мөн хэлэлцээрийн хүрээнд шийдэгдсэн нэг гол ажил бол БНСУ-ын талаас Улаанбаатар-Сөүлийн чиглэлд хоёрдогч агаарын тээвэрлэгчийг оруулахаа мэдэгдсэн явдал юм.

Эмэгтэй хүн гэж хэн бэ, тэр эр хүйсэнд төрсөн хүмүүсээс аль мөн чанараараа ялгаатай вэ. Бас хүн яах гэж энэ хорвоод ирсэн, хэн байх гэж ирээд хэн болж болох боломжтой вэ. Хүнийг өвчин зовлонд унах шалтгаан нь юу юм бол? Мэдээж, энэ маш өргөн сэдэв. Уламжлалт анагаах ухаан, буддын шашны тэр томоохон савнаас хутган авч тайлбарлая гэвэл сонины хуудас хэчнээнийг зориулахыг үл мэднэ. Тиймээс хүн бүрт өөрийнхөөрөө ойлгож, ухаж судлах боломж олгох үүднээс эдгээр сэдвээр өнгөцхөн яриа өрнүүллээ.

-Тэтгэврийн хуулиар 1990-1994 оны хооронд 50 нас хүрээгүй ч дөрвөн хүүхэд төрүүлж өсгөсөн 20 жил ажиллаад тэтгэвэрт гарч байсан хүмүүс их ирж байна. Тухайн үед мөнгөний ханш бага байсан цалин ч бага байсан. Тэгэхээр ихэнх нь доод хэмжээгээр тэтгэвэр авдаг. Улсад 20, 29 жил гээд олон жил ажилласан мөртлөө бүрэн тэтгэврийн доод хэмжээгээр тэтгэврээ авдаг. Тэгэхээр зарим хүн “би ийм олон жил ажиллачихаад яагаад ийм бага тэтгэвэр аваад байгаа юм бэ” гэдэг. Ийм хүмүүсийн хувьд дундаж цалин бага, тухайн үедээ 320-460 мянган төгрөгийн хооронд л цалин авч байсан. Тэтгэвэр тогтоох аргачлалаар тооцож бодоод хувилаад үзэхээр бүрэн тэтгэврийн доод хэмжээнд хүрэхгүй тохиолдолд их. 189 мянга, 219 мянга гэж бодогддог гэхээр автоматаар бүрэн тэтгэврийн доод хэмжээ болгон дээш татаж буюу 251.000 төгрөгөөр тогтоогддог. Зөрүүтэй тэтгэврийг даатгалын сангаас нөхдөг ч үүнийг тэр бүр ойлгодоггүй юм. Олон жил ажилласан мөртлөө бүрэн тэтгэврийн доод хэмжээ авч байгаа хүмүүсийг бодлогоор тэтгэвэр нэмэхдээ гомдлыг нь харж үзэх хэрэгтэй гэж боддог. -Ажилласан жил нөхөн тооцох хуульд хамрагдсан иргэд тэтгэврээ нэмүүлэх боломжтой юу? -2012 оноос хэрэгжсэн Ажилласан жил, тэтгэврийн даатгалын шимтгэлийг нөхөн тооцох тухай хуулиар эхлээд нөхөн даатгалаар ажилласан жил нэмсэн дараа нь тэтгэврийн нас болоогүй байхдаа тэтгэвэр тогтоолгосон хүмүүсийг 1991-1997 он хүртэлх жилийг нэмж байсан. Энэ хуульд хамрагдаж байсан хүмүүсийн хувьд тэтгэвэр нь нэмэгдсэн. Харин энэ хуульд хамрагдаж чадаагүй хүмүүс их асууж сурагладаг. Тэтгэвэр тогтоолгосон цалингаа нэг удаа өөрчлөн тэтгэврээ ахин тогтоолгох боломж байдаг. Хамгийн өсөх боломжтой цалин гэхээр 1986-1990 оны цалин байдаг. Тэр цалинг сонгохын тулд ажил хийсэн, нийгмийн даатгалын шимтгэл төлсөн сүүлийн 20 жил дотроосоо тасралтгүй 60 сар буюу 5 жилийн цалинг сонгодог. Өндөр байсан цалингаа сонгох гэхээр сүүлийн 20 жилдээ орохгүй байх ч тохиолдол байдаг. Тэгэхээр тэтгэвэр тогтоох нь тухайн хүнээсээ шалтгаалаад өөр өөр байдаг гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Хэдийгээр материалаа бүрдүүлж, өргөдлөө өгсөн ч гэсэн 1986-1990 оныхыг заавал шалгуулах шаардлагатай байдаг. Харин нийслэл, улсын архиваас ирж байгаа цалингийн хувьд асуудал гардаггүй бол ямар нэгэн байгууллага, хувь хүний гар дээрээс авч ирж байгаа цалингийн материалыг үндсэн баримттай тулгаж шалгах хэрэгтэй болдог. Анх 2013 онд нөхөн даатгалд хамрагдсан хүмүүсийн жагсаалтыг гаргаж ажилласан жилүүдийг нэмсэн. Тэрнээс хойш 2014 оноос эхлэн зөвхөн нөхөн олговроор материалаа өгсөн хүмүүсийг ажилласан жил тэтгэврийг оруулаад, даатгалыг нөхөж шимтгэлийг нөхөн тооцох тухай хуульд хамрагдсан хүмүүсийг биеэр ирэхээр нь баталгаажуулалт хийж байна. Өргөдөл өгч тэтгэвэр дээрээ ажилласан жилээ нэмүүлж байгаа иргэд олон байна. Одоо хүртэл нөхөн даатгалд хамрагдчихаад батламжаа аваагүй иргэд ч цөөнгүй байна.

60 насандаа тэтгэвэр тогтоолгосон иргэн дунджаар 17,0 жил өндөр насны тэтгэвэр авч байна

Татвар төлөгчид боломжийн үнэтэй, хэрэглээндээ тохирсон кассын болон пос машиныг сонголтоороо хэрэглэх боломжтой. Дотоодын кассын систем нийлүүлэх эрх бүхий аж ахуй нэгжүүдээс судлан, өөрт тохирсон боломжийн үнэ бүхий төхөөрөмжүүдээс сонголт хийж болно. Зах худалдааны төвд бизнес эрхэлж байгаа иргэд гар утасны аппликейшнээрээ төлбөрийн баримтыг худалдан авагчдадаа олгох боломжтой болсон. Жишээ нь, 100 айл, Барс худалдааны төв нь худалдан авагчдадаа гар утасны аппликейшн ашиглан баримт өгч байна. Одоогоор Дүнжингарав худалдааны төв холбогдож эхлээд байна.

Ардчилсан намын дарга хуулиа унших л ёстой юм. Ийм хариуцлагатай албыг хашиж, төрд олон жил зүтгэж байгаа хүн хууль бус зүйл ярьж болохгүй л дээ. Ер нь улс төрийн нам, мафи хоёр нэг л зүйлээр ялгаатай. Аль аль нь эрх мэдэл, хөрөнгө мөнгөтэй холбогддог байх. Гэхдээ мафиас амьд гарч болдоггүй. Улс төрийн намаас бол гарч болдог. Бидний 1990 онд халсан коммунист, Гитлерийн байгуулж байсан фашист нийгэм дэх намууд мафийн тогтолцоотой. Тэр намуудыг бид халсан юм. Хүний эрх гэдэг хувь хүнд өөрт нь л байдаг. Ямар үзэл санаатай, эрхтэй байх, намд харьяалагдах, эс харьяалагдах нь Үндсэн хуулиар хувь хүнд олгогдсон эрх юм. Үүнийг төр, нам, компани, ямар нэгэн бүлэглэл мэдэхгүй. Тэгэхээр бүх зүйл хуулийнхаа дагуу зөв зарчмаар учир нь олдоод явах болно.

Тоглоом шоглоом болгоод хэлэхэд, би намаас хөөгдөөд, буцаж ирэхдээ дэд дарга болдог уламжлал тогтоож байна.

Кофе их уухад нойргүйдэх, гар хөл чичрэх, зүрхний хэм алдагдах, зүрх олон цохилох, мэдрэлийн систем хэтэрхий цочромтгой болох гэх мэт ерөнхийдөө тийм тайвширч амрах биш, эсрэгээр нь ядарсан, неврозод орсон хүний шинж тэмдгүүд гарч ирдэг. Тийм учраас 1950-иад оны үед анх кофе сайн гэдэг байсан, 1960, 1970-аад оны үед кофе зүрхэнд муу гэж ярьдаг болсон. Харвардын их сургуулийн нэгэн эрүүл мэндийн институтээс 28 жилийн турш цай, кофены талаар маш том судалгаа хийгээд инээдтэй үр дүнд хүрсэн байдаг. Тэр нь бидний мэддэг эгэл үнэнд хүрсэн. Цай, кофе хоёрыг хэмжээг нь тааруулж ууж бай. Кофег өдөрт 2-3 аягаас илүүгүй өглөө, өдөр, үдээс хойш нэг уухад болно. Ийм байхад хамгийн ашигтай сайн нөлөө өгнө. Тэрнээс их уувал хортой бүх шинж тэмдэг гарч ирнэ гэж үр дүнгарсан. Цайг ч гэсэн өдөрт 5-6 аягаас илүүгүй, сайн чанарын цайг, зөв уух юм бол хүний эрүүл мэндэд хамгийн сайн. Тэрнээс их уувал хортой нөлөө гарч ирнэ. Монголчууд жишээлбэл, хөгшчүүд цай нь холдчихоор толгой нь өвдөөд, даралт нь ихдээд ирдэг. Энэ нь хэтэрхий өтгөн цайг хэтрүүлэн хэрэглэж байсан, бүр донтсон хүмүүсийн шинж тэмдэг.

Хүүхэд бүрийг зорилготой хүн болгож өгсгөх нь чухал юм. Зорилготой хүн гэдэг бол өөрөө өөрийгөө үнэлдэг, өөрийгөө ойлгодог, өөрийгөө олж авсан хүнийг хэлж байгаа юм. Амьдралд хөл тавихаас нь өмнө эцэг эхчүүдийг хүүхдээ өөрийн гэсэн үнэ цэнээ мэддэг, өөрийгөө хайрладаг, өөрийнхөө давуу болон сул тал, юунд дуртай дургүйгээ мэддэг зорилготой хүн болгох нь чухал байдаг. Яах гэж идэж, яах гэж ууж, яах гэж унтаж, хичээл хийж, зураг зурж байгаа гэхчлэн тэр болгонд нь өөрсдөө тайлбарлаж өгч, олон дахин ярилцаж, зорилготой хүн болгож өсгөх ёстой. Гэхдээ зорилгыг зориулалттай буюу аливаа нэг эд зүйлээр орлуулж болохгүй. Өнөөдөр маш олон хүн эд хэрэглэгдэхүүнийг өөрсдийн зорилго болоод амьдарч байна. Энэ бол хүний амьдралыг зөв тийш хөтлөх зарчим биш гэж хэлмээр байна. Байр орон сууц бол тав, тухтай, амьдрах боломжийг хангаж байгаа хэрэглэгдэхүүн төдий зүйл. Утасны дугаар гэхэд хэдэн арван сая төгрөг хүрээд байх үнэ цэнэтэй зүйл биш. Аливаа эд зүйлийг зориулалтынх нь дагуу ашиглах ёстойгоос бус хүн өөрийн зорилго болгоод амьдрах нь утгагүй зүйл юм.

Сөрөг хүчингүй парламент гэдэг ийм аюултай байдаг гэдгийг харж байна л даа. Анх 2000-2004 онд сөрөг хүчингүй байхдаа гишүүдэд тойргийн мөнгө хуваарилж эхэлсэн байдаг. Сөрөг хүчний байр суурь ямар хэрэгтэй болохыг одоогийн үйл явдал ч гэрчилж байна. Мэдээж Засаг нь тогтвортой, олонхыг нэг нам бүрдүүлэх тухай их олон жил ярьсан. Харамсалтай нь нэг нам олонх болсон ч хүссэн амжилтаа гаргасан уу гэвэл тун хэцүү.

ДЭМБ-аас Монгол Улсыг харвалтад ихээр нэрвэгддэг орон гэж мэдээлсэн байдаг. Сүүлийн жилүүдэд харвалтад хүргэдэг эрсдэлт хүчин зүйл, нас барж байгаа хүний тоогоор манайх дэлхийд дээгүүрт орж байна. Дэлхийн харвалтын байгууллагаас энэ тал дээр анхаарах, энэ аюултай өвчний талаар хүн арддаа зөв мэдээлэл өгч, бодлого боловсруулж байгаа хүмүүстээ ойлгуулж, өөрчлөлт гаргаач гэсэн шаардлага тавьж байгаа. Монгол Улсад жилдээ 5000 орчим шинэ харвалт тохиолдож байна. Үүний 10-20 хувь нь нас барж байна. Манайд 15 жилийн өмнөхтэй харьцуулахад харвалт маш өндөр хувьтай нэмэгдсэн. Монгол Улс харвалтын эрсдэлт хүчин зүйлээрээ өндөр. Учир нь дандаа давстай цай уудаг, өөх тос, өрөм зөөхий иддэг. Мөн үүний дээр сүүлийн жилүүдэд хөдөлгөөн багатай, стресс ихтэй болсон нь харвалтын гол хүчин зүйл болоод байна. Энэ нь харвалтад хүргэх хөрс, суурийг бэлдэж байна. Харвалтын хамгийн гол цусны даралт ихэссэнээс үүдэж байгаа. Мөн тархины судасны хатуурал, чихрийн шижин, стресс зэрэг маш олон зүйл харвалт өгөхөд нөлөөлж байна. Бөөрний архаг өвчин, элэгний хатуурлын төгсгөлийн шатанд харвалт өгдөг.