Одоогоос 109 жилийн тэртээ өвлийн ес тачигнаж байсан жавартай өдөр монголчууд тусгаар тогтнол, төр улсаа сэргээж, Манжийн эрхшээлээс гарсан юм. Улмаар Богдыг Монгол Улсын эзэн хаанд өргөмжилсөн төрийн их ёслол Хүрээний төв талбайд болсон байна.

Намайг Равдандаш гэдэг. Миний овог Цэгмид. Энэ хүн маань миний хойд эцэг. Ухаан орсноосоо хойш энэ хүнийг миний аав л гэж боддог байсан. Ингээд 1998 онд аравдугаар ангиа төгсөөд Хүмүүнлэгийн ухааны их сургуульд элсэн орсон.

XX зуун тэр чигтээ монголчуудын тусгаар тогтнолоо олох, түүнийгээ баталгаажуулахын төлөө хийсэн тэмцлийн зуун юм. энэ нь 1911,1921, 1945, 1961, 1990 оны түүхэн үйл явдлуудаар илэрхийлэгдэнэ.

Миний хүүхэд нас, аавтайгаа өнгөрүүлсэн тэр хугацаанд миний аав надаар дүүрэн байсан. Харин өнөөдөр хамгийн том хоосон орон зай надад үлдсэн. Энэ хүний үр болж төрснөөрөө хүний эдэлдэг жаргалыг арав дахин илүү эдэлсэн. Хүний зовдог зовлонг арав дахин илүү эдэлсэн.

Монголд эмчлэгддэггүй 26 нэр төрлийн өвчлөл байдаг. Эдгээрээс зүрх, мэдрэлийн өвчлөл, мэс заслын чиглэлээр УГТЭ долоон өвнийг хариуцан ажиллаж байгаа. Үүнд мэдрэлийн мэс заслын хоёр, зүрхний мэс заслын таван өвчөн багтсан. Эрүүл мэндийн сайд бодлогодоо дээрх гадаадад эмчлэгддэг өвчлөлийг хоёр жилийн дотор Монголдоо эмчилдэг болгохоор тусгасан. УГТЭ-ийн хувьд есдүгээр сарын 30-нд манай эмч, мэргэжилтнүүд Хэвлийн гол судсан дахь цүлхэнд стент графт буюу цүлхэнгийн хэсэгт цусны урсгал орж, даралт үүсгэж тэр цүлхэнг хагарахаас урьдчилан сэргийлдэг мэс заслыг анх удаагаа хийсэн.

Би өөрөө ярьсан. Та нар авах гэж байгаа бол ав аа. Би бол мөнгөө төлөөд хууль журмынх нь дагуу авсан, хөрөнгө оруулалт хийсэн. Тэрийг нь өнөөдрийнх нь ханшаар төлөөрэй. Би зүгээр аваагүй шүү гэдгээ л хэлсэн. Одоо нэгэнтээ тэгж байгаа бол үнэгүй өгсөн орон сууцуудаа, малчдад өгсөн малаа, иргэдээ гадагш явахыг нь болиулаад гадаад паспортыг нь ч гэсэн хурааж авах юм байгаа биз. Хувьчилсан бүх өмч, Мах комбинат, “Милл хаус” гурилын үйлдвэр, өөр юу байна? Дарга нарын өөрсдийнхөө авсан өмч хөрөнгийг ч гэсэн бүгдийг нь хураалгах юм байгаа биз.

Заяаны ханийн талаар хүмүүс асуух нь элбэг байдаг. “Миний заяаны хань байна уу, байхгүй юу”, “Би одоо удахгүй хүнтэй суух нь уу” гэх мэт асуулт их тавьдаг. Бурханы шашинд эхнэр, нөхөр учрах нь урьд насны үйлийн үр хийгээд энэ насны явдал мөрөөс хамаардаг. Урьд насандаа сайн үйл хийж явсан бол сайн ханьтай учирна, муу үйл хийсэн бол муутай учирна. Ийнхүү үйлийн эрхээр учирдаг тул “Миний заяаны хань байна уу, байхгүй юу, би хэзээ хүнтэй суух вэ” гээд асууж ирж байгаа хүмүүс хэтэрхий далдын зөн билигт найдаж, амар хялбар замыг хайж байгаа нь харамсалтай санагддаг. Өөрийнхөө жинхэнэ зан чанар, ямар ааш зан, сайн, муу талыг таньж мэдээгүйгээс өөрт тохирох хүнийг олж чадахгүй явж байж болох юм. Бүх хүн л сайн хүн хайгаад байдаг.

Архаг дутагдал нь олон зүйлийн шалтгаанаас болж үүснэ. Үүний дотроос хамгийн элбэг нь зүрхний цусан хангамжийн дутагдал, артерийн даралт ихсэх өвчин, хэт их таргалалт, зүрхний олдмол болон төрөлхийн гажгуудаас болж үүсдэг. Мөн манай орон эрс тэс уур амьсгалтай учраас хүйтний улиралд хоолойны ангенаа эмчлэхгүй яваад байвал зүрхний хавхлагуудыг гэмтээдэг. Энэ нь даамжирсаар байгаад эрт орой хэзээ нэгэн цагт зүрхийг тэлэх, зүрхний булчин ажиллаж чадахаа больсноор дутагдалд хүргэдэг тал бий. Эдгээр нь зүрхний дутагдал үүсэх томоохон шалтгаанууд юм. Нэмээд бодисын солилцооны алдагдал, хэт тураалтай, чихрийн шижин өвчин, бамбайн эмгэгүүдтэй бол зүрхний дутагдалтай болох өндөр эрсдэлтэй.

Кофе их уухад нойргүйдэх, гар хөл чичрэх, зүрхний хэм алдагдах, зүрх олон цохилох, мэдрэлийн систем хэтэрхий цочромтгой болох гэх мэт ерөнхийдөө тийм тайвширч амрах биш, эсрэгээр нь ядарсан, неврозод орсон хүний шинж тэмдгүүд гарч ирдэг. Тийм учраас 1950-иад оны үед анх кофе сайн гэдэг байсан, 1960, 1970-аад оны үед кофе зүрхэнд муу гэж ярьдаг болсон. Харвардын их сургуулийн нэгэн эрүүл мэндийн институтээс 28 жилийн турш цай, кофены талаар маш том судалгаа хийгээд инээдтэй үр дүнд хүрсэн байдаг. Тэр нь бидний мэддэг эгэл үнэнд хүрсэн. Цай, кофе хоёрыг хэмжээг нь тааруулж ууж бай. Кофег өдөрт 2-3 аягаас илүүгүй өглөө, өдөр, үдээс хойш нэг уухад болно. Ийм байхад хамгийн ашигтай сайн нөлөө өгнө. Тэрнээс их уувал хортой бүх шинж тэмдэг гарч ирнэ гэж үр дүнгарсан. Цайг ч гэсэн өдөрт 5-6 аягаас илүүгүй, сайн чанарын цайг, зөв уух юм бол хүний эрүүл мэндэд хамгийн сайн. Тэрнээс их уувал хортой нөлөө гарч ирнэ. Монголчууд жишээлбэл, хөгшчүүд цай нь холдчихоор толгой нь өвдөөд, даралт нь ихдээд ирдэг. Энэ нь хэтэрхий өтгөн цайг хэтрүүлэн хэрэглэж байсан, бүр донтсон хүмүүсийн шинж тэмдэг.

Түүхий сүү, чихэр, лууль зэрэг идээ ундыг хэтрүүлэн хэрэглэх, чийгтэй, хүйтэн газар удаан суух, хүүхдийнхээ ариун цэврийг муу сахиулсанаар цагаан хорхой өвчин үүсэх халдварлах гол шалтгаан болдог.

Монголчуудын дунд элэгний өвчлөл их байдаг. Иймээс элгээ хамгаалах энгийн аргын талаар “Шагдарсүрэн” эмнэлгийн их эмч Ш.Түвшинтөгс эмчийн ярилцлагыг бүрэн эхээр нь орууллаа.

Монголчууд төдийгүй дэлхийн хүн төрөлхтөн лус савдгийн талаар ойлголттой байдаг юм билээ. Олон улсад явж, олон хүнтэй уулзаж байхад тэдний өөрсдийнх нь түүх, соёл уламжлалд нь лусын тухай ойлголт их байдаг. Монголчуудын хувьд лус савдгийн тухай ерөнхий ойлголт байдаг боловч энэ талаар тодорхой мэдэхгүй байх шиг байна. Лус нь найман аймгийн бүрэлдэхүүнд багтдаг. Лус нь адгуусны төрөлд хамаардаг, хүнээс доод язгууртай гэсэн үг. Лус нь дотроо олон төрөл байна. Тухайлбал, газрын дээрх, агаар мандал дахь, газрын доорх гээд байршлаараа хуваагдана. Мөн хаан, ноён, харц, бярман, зандалчны язгуурт лусууд гээд язгуур угсаагаар бас өөр. Лусын хаад, ноён язгууртай Дүнжон, Лүмангармо тэргүүтэй лусууд амьтдад тусалдаг.

Сүүлийн үед хүмүүсийн архины хэт их хэрэглээ, буруу хооллолт, сэтгэл санааны тогтворгүй байдал, стресс зэргээс шалтгаалан нойр булчирхайн үрэвсэлт өвчнөөр өвчлөгсдийн тоо эрс нэмэгдэх болжээ.

-Сүүлийн үед хүмүүс үр хүүхдээ өөдрөг явахыг бэлгэдэж эрдэмтэй ламаас асууж нэр хайрладаг болжээ?

Гүрж ногоон цай бол дэлхийн II дайны өмнөөс Монголд орж ирсэн цай. Тэрний өмнө шар, хунц цай гээд л цайг олон зуун жил ууж байсан юм байна лээ. Тэр нь маш сайн цай байсан гэдэг. Юнанийн өмнөд нутагт, Түвдийн уулын урд хэсэгт тарьдаг. Тэгээд монголчуудад хамгийн сайн чанартай, хамгийн өндөр үнэтэй сортын цайг нь хол тээвэрлэхэд зориулаад бүгдийг нь пресслээд, хатуу туйпуу шиг болгочихсон.

Би айлын хашаа түрээслээд гэрээ бариад амьдардаг юм. Өөрийн гэсэн хашаа байшин авчихвал гэсэн зорилго надад байдаг. Бусдын бараа бүтээгдэхүүнийг сурталчлаад хэн хэндээ тус дэм болоод явах бодолтой байдаг юм. Ус цахилгаан, түрээсний мөнгөө ч лайв хийж реклам хийсэн орлогоороо зохицуулаад л байна.

Сүүлийн дөрвөн жил үе мөчний өвчтэй хүмүүст эмчилгээ хийгээд үр дүн сайтай байгаа болохоор энэ өвчнийг Германд яаж оношилж, эмчилдгийг мэдэх зорилгоор тус улсын “St Elisa­beth- hospital Meerbusch lank rheinisches rheuma zentrum” төвд дөрвөн долоо хоног туршлага судлаад ирсэн. Энэ төв нь ревматологийн чиглэлээр оношлогоо эмчилгээ, хагалгаа, хиймэл эрхтэн хийж бүх төрлийн үйлчилгээг цогцоор нь шийддэг.

Хүний биеийн бодисын солилцоонд, ялангуяа түүний дотроос уургийн солилцоо алдагдсанаас цусанд шээсний хүчил ихсэж, үе болон үений ойролцоох эдэд уратын давс хуримтлагддаг. Үүнээс үүдэн үенд үрэвсэл үүсгэдэг тогтолцооны өвчнийг тулай гэдэг. Тулай өвчнийг нарийн мэдэхийн тулд пурины солилцоог мэдэх хэрэгтэй болно. Пурины солилцооны эцсийн бүтээгдэхүүн бол шээсний хүчил юм.

Хүн эхийн хэвлийн өвөрмөц ертөнцөд өсөж бойжоод, төрөх цагтаа замбуулангийн бас нэгэн өвөрмөц ертөнц, төлөв байдалд шилждэг. Тиймээс хувь хүний урьд болон завсрын төрлийн намшийн мэдээллийг тээж яваа бодгалийг эрдэнэт хүмүүний төрөлд нь маш гэгээлэг сайн сайхан байлгахад даахь үргээх зан үйл чухал ач холбогдолтой.

Монголчуудын эмнэлэгт хэвтэн эмчлүүлж байгаа шалтгааны тэргүүн эгнээнд халдварт өвчнийг эс тооцвол бөөрний өвчлөл багтаж байна. Иймдээ ч бөөрний өвчлөлөөс урьдчилан сэргийлэх болоод бөөрөө хэрхэн хамгаалах талаар зөвлөгөө, мэдээлэл авахаар мэргэшсэн эмч Н.Оюуныг зорин очлоо. Эмчийн жор гэсэн бичигтэй цагаан цаасан дээр “Энхжин” бөөрний цай гэж бичих нь харагдахад үйлчлүүлэгч жороо аваад гарахтай зөрөөд би ажлын өрөө рүү нь орж таарав. Ийнхүү түүнтэй бөөрний өвчлөл болоод энэ өвчний эмчилгээ бусад зүйлийн талаар хуучилснаа уншигчидтайгаа хуваалцъя.